नेहरू, चीन आणि सुरक्षा परिषद

सध्याच्या घडीला काँग्रेस आणि भाजपमध्ये नेहरू, चीन आणि सुरक्षा परिषद यावरून जुंपली आहे. भाजपवाले म्हणताहेत की नेहरूंनी सुरक्षा परिषदेतील स्थान नाकारले तर काँग्रेसवासी म्हणताहेत की, जर सुरक्षा परिषद १९४५ ला बनली आणि चीन तेव्हाच त्यात सामील झाला होता तर नेहरूंनी भारताची संधी गमावली असं म्हणता येत नाही. कारण भारत तेव्हा स्वतंत्र नव्हता आणि नेहरू प्रधानमंत्री नव्हते.

माझ्या मते, एकूणच हे प्रकरण सरळ साधे नाही.

भारताला सुरक्षा परिषदेचे सदस्यत्व १९४५ नाही, तर १९५५ साली मिळण्याची शक्यता होती. २ ऑगस्ट १९५५ रोजी मुख्यमंत्रांना लिहिलेल्या पत्रात त्यांनी हे खूप स्पष्टपणे लिहिलं होतं. नेहरूंनी मुख्यमंत्र्यांना लिहिलेली पत्रे ऑक्सफर्ड विद्यापीठाच्या ऑनलाइन वाचनालयात उपलब्ध आहे (ही माहिती दिल्याबद्दल ओंकार डंकेचे आभार) सुरक्षा परिषदेच्या बाबतीतला उल्लेख पान क्र २३७ वर आहे. (पात्रांची लिंक https://ia801606.us.archive.org/20/items/in.ernet.dli.2015.54646/2015.54646.Letters-To-Chief-Ministers-1947-1964-Vol-4_text.pdf. पानांचा क्रम जरा हललेला आहे, त्यामुळे ज्या पानावर २३७ हा क्रमांक आहे ते पान बघावे. त्याचा फोटो या पोस्ट सोबत जोडला आहे.)

त्या पत्रातील जशीच्या तशी वाक्ये -
Informally, suggestions have been made by the United States that China should be taken into the United Nations but not in the Security Council, and that India should take her place in the Security Council. We cannot of course accept this as it means falling out with Chına and it would be very unfair for a great country like China not to be in the Securıty Council. We have, therefore, made it clear to those who suggested this that we cannot agree to this suggestion. We have even gone a little further and said that India is not anxious to enter the Security Counal at this stage, even though as a great country she ought to be there. The first step to be taken is for China to take her rightful place and then the question of India might be considered separately.

त्याचा साधारण अनुवाद -
अमेरिकेतर्फे अनौपचारिकरित्या हे सुचवण्यात आले की, चीनला संयुक्त राष्ट्राचे सदस्य कायम करू, परंतु सुरक्षा परिषदेत चीन असण्याची गरज नाही. त्याऐवजी भारताला सुरक्षा परिषदेत स्थान पाहिजे. मला वाटते की, चीनसारख्या महान देशाला सुरक्षा परिषदेत निश्चित स्थान असले पाहिजे म्हणून, हे आम्ही निश्चितपणे स्वीकारू शकत नाही. आम्ही त्यांना स्पष्ट केले आहे की आम्ही या कल्पनेशी सहमत होऊ शकत नाही. आम्ही अजून थोडं पुढे जाऊन असेही म्हटले आहे की, चीनला सुरक्षा परिषदेत असावं असं वाटत नसलं, तरीही त्या देशाला तेथे असलं पाहिजे. चीनने आपली योग्य जागा घेण्याची ही पहिली पायरी आहे आणि मग भारताच्या जागेचा स्वतंत्रपणे विचार केला जाऊ शकतो.

पण जेव्हा नेहरूंना या बाबतीत डॉ. जे. एन. पारेख यांनी संसदेत प्रश्न विचारला, तेव्हा ते २६ किंवा २७ सप्टेंबर १९५५ रोजी म्हणाले (The Hindu च्या बातमीचा फोटो सोबत आहे)

मूळ वाक्ये -
There has been no offer formal or informal, of this kind. Some vague references have appeared in the press about it which have no foundation infact. The composition of the Security Council is prescribed by the UN Charter, according to which certain specified nations have permanent seats. No change or addition can be made to this without an amendment of the Charter. There is, therefore, no question of a seat being offered and India declining it. Our declared policy is to support the admission of all nations qualified for UN membership.

अनुवाद -
अशा प्रकारचा कोणताही औपचारिक किंवा अनौपचारिक प्रस्ताव केला गेला नाही. त्याबद्दल काही अस्पष्ट संदर्भ प्रकाशित झाले आहेत ज्याचा कोणताही आधार नाही. सुरक्षा परिषदेची रचना संयुक्त राष्ट्राच्या घोषणपत्रात आधीच ठरविली आहे, त्यानुसार विशिष्ट राष्ट्रांच्या कायम जागा आहेत. घोषणपत्राच्या दुरुस्तीशिवाय त्यात कोणतेही बदल किंवा जोडणी केली जाऊ शकत नाही. म्हणून, सुरक्षा परिषदेत भारताला नवी जागा देऊ केली जाऊ शकत नाही आणि त्यामुळे भारताने ती नाकारण्याचा प्रश्नच नाही. आमचे घोषित धोरण संयुक्त राष्ट्राच्या सदस्यतेसाठी पात्र असलेल्या सर्व राष्ट्रांच्या प्रवेशास समर्थन देणे आहे.

कालानुक्रमे शेवटचे नेहरूंनी जे सांगितलं ते म्हणजे असा कोणताही प्रस्ताव नव्हता. मग ते गृहीत धरावे लागेल. "माझ्या मतात काही विसंगती आढळल्यास कालानुक्रमे शेवटचे मत ग्राह्य धरावे" असं गांधीजी मताच्या बाबतीत म्हटले होते. नेहरूंनी ते घटनेबद्दल वापरलं. आता हे गृहीत धरू की असा कोणताही प्रस्ताव नव्हता. मग त्यांनी सर्व मुख्यमंत्र्यांना असं का लिहिलं की प्रस्ताव होता. २ ऑगस्ट ते २७ सप्टेंबर १९५५ मध्ये असं काय घडलं की अमेरिकेने दिलेला अनौपचारिक प्रस्ताव आधी भारताने नाकारला आणि मग प्रस्ताव असल्याचेच नाकारले. या सगळ्या घटना कुठेतरी अधिक गुढतेकडे नेणाऱ्या आहेत.

पण सर्व प्रकाशित दस्तऐवजावरून आपण असा तर्क काढू शकतो की सुरक्षा परिषदेत भारत यावा असा अनौपचारिक प्रस्ताव होता, पण काही कारणास्तव तो नेहरूंना नाकारावा लागला, किंवा त्यांनी नाकारला. नेहरूंच्या या "नकाराधिकारा"मागे काय कारणं होती, ते आता कधीच कळू शकणार नाही.

मियावाकी वननिर्मिती पद्धत

माणसाने आपल्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर शेती विकसित केली आणि अलगदपणे जैविक साखळीच्या बाहेर पडला. मग शेतीसाठी सुरू झाली जमीन आणि पाण्याची वाढीव गरज. जैविक साखळीतून बाहेर पडल्यामुळे इतर प्राण्यांपेक्षा संख्या वेगाने वाढत गेली. पुढे अमर्याद गरजा वाढत गेल्या. माणूस जसजसा पृथ्वीवर वाढत गेला तसतसे वनाच्छादित जमीन कमी होत गेली. माणूस जैविक साखळीतून बाहेर पडण्याआधी ९०%हून अधिक असलेलं जंगल आता केवळ ३१% राहिलं आहे.

या सगळ्याचे दुष्परिणाम आपण अवर्षण, अतिवृष्टी, तापमानवाढ, असमान पर्जन्यमान असं बघत आहोत. यावर जो काही एकमेव उपाय आहे तो म्हणजे पुन्हा एकदा झाडांची संख्या वाढली पाहिजे. ती नुसती वाढून चालणार नाही तर ती त्या त्या प्रदेशातील जे देशी वृक्ष आहेत ते वाढले पाहिजेत. त्यासाठी अनेक संस्था आणि व्यक्ती प्रयत्न करत आहेत. त्यातून महाराष्ट्र सरकार सारखे एका वर्षी तेरा कोटी झाडं लावणं असेल, कर्नाटकातील झाडांची आई थिम्मक्का असेल, आसामातील जादव पयेंग असेल. हे सर्व आपापल्या क्षमतेला ताणून वृक्षसंवर्धनासाठी प्रयत्न करत आहेत.

असाच एक प्रयत्न अकिरा मियावाकी यांनीही केला आहे. १९९३ मध्ये त्यांनी नैसर्गिक वननिर्मिती पद्धत विकसित केली. त्यातून प्रभावित होऊन भारतातील एक अभियंता शुभेन्दू शर्मा याने टोयोटामधील नोकरी सोडून afforestt नावाची कंपनी सुरू केली आणि त्याद्वारे तो मोकळ्या जागेत जुन्या जंगलांप्रमाणे जंगल बनवून देतो. हेही एक प्रकारे निसर्ग संवर्धनच आहे. शुभेन्दू ते स्वतः करताना कमर्शियली करतो एवढेच. पण मियावाकी अथवा शुभेन्दूने ही पद्धत लपवलेली नाही. कुणालाही सहजपणे कमीतकमी एक गुंठा जागेत या पद्धतीने जंगल तयार करता येईल.

आपल्याकडे साधारण ८०-९० च्या दशकात सामाजिक वनीकरण राबवल्या गेलं. त्यात सरसकट सगळीकडे सुबाभूळ हा परदेशी वृक्ष आणून लावला गेला. वेगात वाढ असल्याने ते वनीकरण छान असा सर्वांचा समज झाला. त्यापाठोपाठ अनेक विदेशी वृक्ष भारतात आले आणि येथील मूळ देशी झाडांवर त्यांचे अतिक्रमण झाले. निलगिरीमुळे तर कित्येक भाग ओसाड बनत गेले. औरंगाबाद येथील जेएनइसीच्या मागे निलगिरी लावल्यानंतर १० वर्षात तेथील नैसर्गिक तलाव कामातून गेल्याचं मी पाहिलंय.

दुसऱ्या बाजूला फळबाग लागवड सुद्धा बरीच झाली. यात देशी झाडेही लावली गेली. मुळात फळबाग लागवड ही वृक्षारोपण या सदरात धरायला नको. कारण एकाच प्रकारचे वृक्ष सलग लावले तर ते वन होत नाही. यात सेल्फ हीलिंग हा प्रकार नसतो. फळबागेला सतत पाणी देणे, झाडांची छाटणी, फवारणी - भलेही मग ती गोमूत्राची असेल - करावी लागते, खत द्यावं लागतं.

आपण कधी ट्रेकला जंगलात गेलो तर तिथे कुणी खत-फवारणी-छाटणी करत नसतं. तरीही तिथल्या झाडांना कीड लागली तर आपोआप जाते, फळं जास्त चवीची असतात, वाढ छान झालेली असते. हे कसं होतं? याचं शास्त्र - शोधलं नाही म्हणणार - पण वाचलं, समजून घेतलं ते मियावाकी यांनी. जंगलात वेगवेगळ्या प्रकारची झाडे असतात. वृक्ष, वेली, पसरट-उंच, मध्यम आकाराचे, झुडूप, फक्त पावसाळी, परोपजीवी असे अनेक प्रकारचे. ते एकमेकांच्या बाजूला, जवळ वाढतात आणि एकमेकांना मदत करतात. त्यावर प्राणी पक्षी येतात - ते सुद्धा झाडांना मदत करतात. उदाहरणार्थ - तांबट आणि सुतार पक्षी हे झाडाला जर खोड अळी लागली असेल तर बरोब्बर ते ठिकाण शोधून, तिथे भोक पाडून त्यातून अळी अक्षरशः ओढून काढतात आणि खाऊन टाकतात. जंगलात जमिनीपर्यंत सूर्यप्रकाश पूर्ण पोहोचत नाही तिथे जिवाणू पडलेल्या पानांचं खत करतात, जर मोठ्या काटक्या पडल्या असतील तर त्यांना जिवाणू खाऊ शकत नाही त्यावर बुरशी म्हणजे अळंबी (मशरूम) वाढतं आणि त्याचं विघटन होतं. लहान कृमी कीटक गांडूळ यात सहज वाढतात आणि झाडांना खत मिळतं. वडासारखी मोठी झाडे आपल्या पारंब्यातून जैविक उत्प्रेरक (एंझाइम) सोडतात आणि वडाखालची माती आपोआप पोषक बनते. हे परस्परावलंबन जंगलात बिनबोभाट सुरू असतं.

आता मियावाकी यांनी हीच झाडे जपान मध्ये बघितली नसतील. पण त्यांच्या निरीक्षणाचा बिंदू हाच की जंगलात - no management is best management. मग याच तत्वावर त्यांनी जंगलात झाडे जेवढी जवळ असतात तेवढीच जवळ लावली. सुरुवातीला त्यांना पाणी दिलं आणि तीन वर्षात - self sustainable - स्वसंधारणीय जंगल विकसित झालं. त्यानंतर ना तिथे पाणी घालावं लागलं ना त्याला खत फवारणी करावी लागली.

अर्थात या जंगलात जाऊन फळ तोडणं अवघड कारण एका गुंठ्यांत ३२० झाडे असतात, म्हणजे दोन झाडातील अंतर हे ३ फूट अथवा १ मीटर एवढं कमी ठेवलं जातं. याची कारणं
१. ती झाडे सोबत वाढली पाहिजेत.
२. वाढताना ती स्पर्धा करत वाढली पाहिजेत म्हणजे वेगात उंची आणि मुळांची खोली वाढते.
३. जंगल लवकर स्वावलंबी बनते.

आम्ही शुभेन्दू शर्माशी काही वेळा बोललो. शुभेन्दूचा विद्यार्थी आणि औरंगाबाद येथील सर्वात जुन्या नर्सरीचा - साकला नर्सरीचा संचालक - सागर साकलाशी सुद्धा चर्चा झाली. सागरला आम्ही एकदा प्रश्न विचारला की अशी स्पर्धा करत तर लहान झाडे पण उंच वाढतील. ती स्पर्धा थांबणार कशी? त्यावर त्याने खूप छान उत्तर दिलं - झाडांना कळतं कुठे थांबायचंय ते!

मियावाकी पद्ध्तीने जंगल लावायचं असेल तर पुढील पायऱ्या अवलंबव्यात
१. त्यातून काही उत्पन्न मिळेल ही आशा सोडून द्यावी. या जंगलातून उत्पन्न आर्थिक नाही पण शाश्वत स्वरूपाचे मिळू शकते. म्हणजे
अ. त्या भागात प्राणवायूचे प्रमाण तिप्पट होते
आ. तापमान पाच अंश सेल्सिअसने कमी होते
इ. पाऊस वाढू शकतो
ई. जमिनीची धूप शून्यावर येते
उ. पडलेला पाऊस जास्तीत जास्त जमिनीत मुरतो - कमी पावसाच्या ठिकाणी आपण १००% मुरतो असेही बघू शकतो
ऊ. स्थानिक प्राण्यांना पक्ष्यांना निवारा मिळतो - ते शेतावर कीड पडू देत नाहीत आणि उंदरांसारख्या त्रासदायक प्राण्यांवर नियंत्रण मिळवता येते
ए. मधमाश्यांसारखे कीटक वाढतात - ते परागीभवनाला मदत करतात व शेतीचे उत्पादन वाढते
ऐ. यातील माती ही जैविक विरजण (culture) म्हणून वापरता येते - एक एकरात एखादा पोतं माती युरियासारखी फेकली तर उत्पन्न हमखास वाढतं...

२. कमीतकमी एक गुंठा जागा यासाठी ठरवायची. या जागेची रुंदी कमीतकमी १० फूट असावी. जर चौरस म्हणजे ३३ X ३३ करू शकला तर उत्तम.

३. वृक्ष निवड करणे ही मोठी पायरी आहे. एका गुंठ्यांत ३२० झाडे लावताना ती स्थानिकच असावीत. किमान ४० प्रजातींची झाडे असावीत. झाडांचे चार ढोबळ प्रकार आहेत - पसरट वृक्ष, उंच वृक्ष, मध्यम वृक्ष आणि झुडूप. प्रत्येक प्रकारातील साधारण ६० ते १०० झाडे असावीत. हे करताना आपल्या भागातील साठीच्या वरच्या ज्येष्ठांची मदत घेतली तर खूप उपयोगी पडते कारण त्यांनी त्यांच्या लहानपणी ही सगळी झाडे बघितलेली असतात. महाराष्ट्रातील कमी ते मध्यम पावसाच्या भागात येणारी झाडांची यादी उद्या देईन.

४. लावणीची जागा तयार करताना आधी या एक गुंठ्यांत एक मीटर खोल खड्डा करावा. नंतर त्या मातीत ४० विटा कोकोपीट, १००० किलो तांदळाचा भुसा, २ ट्रॉली शेणखत, १ ट्रॉली गांडूळखत असं मिसळून खड्डा पुन्हा भरून घ्यावा. त्यानंतर तो किमान ४-५ दिवस तसाच पडू द्यावा. यात कोकोपीट ऐवजी गहू-ज्वारीचे धांडे बारीक करून घातले तरी चालेल. तांदळाच्या भूशाच्या ऐवजी डाळीचा भुसा वापरला तरी चालेल. जे स्थानिक उपलब्ध असेल ते वापरावे. कोणतेही रासायनिक खत घालायची आवश्यकता नाही आणि घालूही नाही.

५. निवडलेली झाडे साधारण एक ते दोन फूट उंचीची असावीत, म्हणजे सहा महिने ते एक वर्ष वयाची असावीत. झाडे लावताना एका प्रकारचे झाड त्याच प्रकारच्या झाडाजवळ लावू नये. म्हणजे पसरट झाडाजवळ दुसरे पसरट झाड नसावे, एका झुडपाच्या जवळ दुसरे झुडूप नसावे. ही झाडे एकमेकांपासून ३ फूट म्हणजे जास्तीत जास्त एक मीटर अंतरावर लावावीत.

६. लावणी झाल्यावर झाडांना आधाराला किमान ५ फूट उंच आणि २ सेंमी व्यासाचा बांबू द्यावा.

७. त्यानंतर संपूर्ण जमिनीवर ज्वारी, बाजरी, गहू - जे उपलब्ध असेल - त्या धांडाचे आच्छादन (mulching) करावे.

यानंतर आपण केवळ पाणी देत राहायचे. सुरुवातीला रोज १००० लिटर पाणी लागते. एकदा झाडे सहा महिन्यांची झाली की महिन्याला १५००० लिटर पाणी पुरते. म्हणजे १० दिवसातून एकदा ५००० लिटर. एक वर्षानंतर ही गरज अजून कमी होते आणि तीन वर्षांनंतर काहीच करावे लागत नाही. जंगल स्वतः स्वतःची काळजी घेतं आणि आपलीही!

आमचं शेत औरंगाबादपासून २५ किमी अंतरावर, बिडकीन या मोठ्या गावापासून ४ किमी अंतरावर गिधाडा शिवारात आहे. सामान्यपणे कमी ते मध्यम पाऊस पडतो.

जेव्हा आम्ही शेतात जंगल लावायचं ठरवलं तेव्हा सुरुवातीला जागा नक्की केली.  शेतात सुमारे १५ गुंठे जंगल करायचं ठरवलं. पहिला टप्पा आणि प्रयोग म्हणून मागच्या वर्षी एक गुंठा जागेत जंगल लावलं.

नंतर झाडं ठरवताना आई आणि मामा यांचा मोठा सहभाग होता. त्यांच्या लहानपणी सहज दिसणारी आणि आता न दिसणारी झाडं आठवून आठवून त्यांनी सांगितली. नंतर पुण्यातील प्रांजल नर्सरीच्या जोग काकूंनी अजून झाडं सांगितली. यादी निश्चित झाली ती साकला नर्सरीच्या सागर साकलाशी बोलल्यानंतर. कारण पुढील सर्व कामं त्याच्या मार्गदर्शनाखाली होणार होती.

जंगल लावताना आधी सांगितल्या त्या सगळ्या पायऱ्या पूर्ण केल्या. त्याशिवाय काही टिपिकल भारतीय गोष्टी त्यात वाढवल्या. माझ्या वडिलांच्या दोन आत्या आहेत. दोघीही जंगल लावताना उपस्थित होत्या. त्यांच्या हातून वड लावले. मामांनी विष्णूचा अवतार म्हणजे पिंपळ, त्याची पूजा करून पिंपळ लावलं. नंतर आम्ही सर्व मित्रांनी, सागरच्या मार्गदर्शनाखाली उरलेली झाडं लावली. आच्छादन झाल्यावर झाडांना श्री सुभाष पाळेकर गुरुजींच्या पद्धतीचे अमृतपाणी दिले आणि पुढे तीन महिने, महिन्यातून एकदा अमृतपाणी देत राहिलो.

नंतर पावसाळा संपल्यापासून १५ दिवसातून एकदा आणि या महिन्यापासून १० दिवसातून एकदा ५००० लीटर पाणी देत आहोत. याशिवाय कोणतीही मशागत केली नाही. आज नऊ महिन्यानंतर सर्व झुडूप ३-४ फूट, बाकी झाडं किमान ६ फूट आणि कमाल १७ फूट एवढी झाली आहेत.

या जंगलात पक्ष्यांची संख्या वाढलीये. आमच्या भागातील वेडा राघू, पोपट, सातभाई, चिमण्या, टिटवी हे तर आहेच आणि वाढत आहेत. आता शिकारी पक्षी - ससाणा, घुबड येतील आणि कदाचित नामशेष होत आलेले गिधाडेही... आता मुंगूस सहज दिसताहेत. घोरपडी बऱ्याच प्रकारच्या या भागात आहेत, त्याही येतील कदाचित, माझ्या आजोबांनी या भागात साळिंदर पाहिलंय जे आम्हाला कधी बघायला मिळेल माहीत नाही, कदाचित या जंगलात ते येईलही... १५ गुंठ्यांत ४५०० ते ५००० झाडं लाऊन जंगल पूर्ण झालं की यातील काही गोष्टी तर नक्की होतील.

जपान मधील शेतीविषयक तत्त्वज्ञान हे भारतीय तत्त्वज्ञानाशी खूप मिळते जुळते आहे. जर फुकुओका यांचं "एका कडातून क्रांती" आणि मोहन देशपांडे यांचं "ऋषी कृषी" वाचलं तर फरक आणि साम्य दोन्हीही सहजच कळेल. बुद्ध या समान दुव्यामुळे आणि एकूणच पौर्वात्य संकृतीमुळे हे झालं असू शकतं. त्यामुळे मियावाकी पद्धतीला जराशी भारतीय फोडणी घालून आपल्यात घेऊन टाकावी.

मियावाकी यांची जशी जपानी पद्धत आहे तशाच वनीकरणाच्या काही भारतीय पद्धतीही आहेत. पंचवटी वन, देवराई आणि नक्षत्रवन. ज्यांना गावात एकत्रीकरण करण्यासाठी जागा करायची त्यांनी पंचवटी वन (पाच वृक्ष) तयार करावं, ज्यांना मुलांना खेळ, पांथस्थांना जागा, जरा फळबाग किंवा कृषी पर्यटनासाठी झाडं लावायची त्यांनी देवराई (साधारण दहा गुंठ्यांत ३०० ते ५०० झाडं) लावावी, ज्यांना भारतीय ज्योतिषशास्त्राची आवड असेल अशांनी नक्षत्रवन (नक्षत्र आणि राशीनुसार वृक्ष) लावावं आणि त्यांना जंगल उभं करावं वाटतं त्यांनी मियावाकी पद्धतीने जंगल उभं करावं. पण नवीन वननिर्मिती आणि संवर्धन नक्की करावं!

परिशिष्ट १

जीवामृत (अमृतपाणी)
पद्मश्री श्री सुभाष पाळेकर यांच्या संशोधनातून...

परसबागेकरिता जीवामृत बनविण्याची पद्धती -
1) 20 लीटर पाणी
2) 1 किलो देशी गार्इचे शेण
3) 250 मिली देशी गाईचे गोमूत्र
4)  250 ग्रॅम गूळ
5) 250 ग्रॅम बेसन
6) झाडाखालील मूठभर माती

हे मिश्रण काठीने किंवा हाताने चांगले मिसळून घ्या व ते 48 ते 72 तासांकरिता सावलीत ठेवा व कपड्याने तोंड घट्ट बांधून ठेवा. दिवसातून दोनदा सकाळ व  संध्याकाळ काठीने ढवळा.
48 ते 72 तासांनी जीवामृत तयार होते.
हे तयार झालेले जीवामृत साधारणपणे 1 कप ते 1 ग्लास पर्यंत दर 15 दिवसांनी किंवा 1 महिन्यानी द्यावे.
जीवामृत 5 दिवसांमध्ये संपवून टाकावे. उरलेले जीवामृत माती मध्ये मिसळून टाका. कंपोस्ट करण्यासाठी किंवा झाडावर फवारणी करण्यासाठी सुद्धा याचा उपयोग होतो.

परिशिष्ट २ - महाराष्ट्रात कमी ते माध्यम पावसात लावता येण्यासारखी झाडे

अनुक्रमांक	प्रकार	Botanical name	मराठी नाव
1	पसरट	Acacia catechu	खैर
2	छोटे वृक्ष	Acacia leucophloea	हिवर
3	वृक्ष	Acacia nilotica	बाभूळ
4	पसरट	Aegle marmelos	बेल
5	पसरट	Ailanthus excelsa	महारुख
6	पसरट	Alangium salvifolium	अंकोळ
7	वृक्ष	Albizia lebbeck	काळा शिरीष
8	पसरट	Albizia procera	किन्हई
9	छोटे वृक्ष	Anogeissus latifolia	धावडा
10	वृक्ष	Azadirachta indica	कडूनिंब
11	वृक्ष	Bauhinia purpurea	कांचन
12	छोटे वृक्ष	Bauhinia racemosa	आपटा
13	वृक्ष	Boswellia serrata	सालई
14	छोटे वृक्ष	Bridelia retusa	आसणा
15	छोटे वृक्ष	Buchanania cochinchinensis	चारोळी
16	छोटे वृक्ष	Butea monosperma	पळस
17	वृक्ष	Cassia fistula	बहावा
18	छोटे वृक्ष	Cochlospermum religiosum	सोनसावर
19	छोटे वृक्ष	Cordia dichotoma	भोकर
20	छोटे वृक्ष	Dalbergia lanceolaria	फाशी
21	वृक्ष	Dalbergia latifolia	शिसम
22	वृक्ष	Dalbergia sisoo	शिसू
23	छोटे वृक्ष	Diospyros melanoxylon	तेंदू
24	छोटे वृक्ष	Dolichandrone falcata	मेडशिंगी
25	वृक्ष	Emblica officinalis	आवळा
26	वृक्ष	Erythrina suberosa	पांगारा
27	छोटे वृक्ष	Ficus amplissima	पिपर, पिपरी
28	छोटे वृक्ष	Thespesia populnea	भेंड
29	छोटे वृक्ष	Ficus microcarpa	नांद्रूक
30	पसरट	Ficus racemosa	उंबर
31	छोटे वृक्ष	Gardenia latifolia	घोगरा
32	झुडूप	Gardenia resinifera	डिकेमाली
33	छोटे वृक्ष	Garuga pinnata	काकड
34	वृक्ष	Gmelina arborea	शिवण
35	छोटे वृक्ष	Grewia tiliifolia	धामण
36	पसरट	Hardwickia binata	अंजन
37	छोटे वृक्ष	Heterophragma roxburghii	वारस
38	छोटे वृक्ष	Holarrhena pubescence	कुडा
39	वृक्ष	Holoptelea integrifolia	वावळ
40	झुडूप	Ixora parviflora	रायकुडा
41	वृक्ष	Lannea coromandelica	मोई
42	छोटे वृक्ष	Limonia acidissima	कवठ
43	पसरट	Madhuca latifolia	मोह
44	पसरट	Mangifera indica	आंबा
45	छोटे वृक्ष	Manilkara hexandra	खिरणी
46	पसरट	Mitragyna parvifolia	कळम
47	झुडूप	Morinda pubescens	बारतोंडी
48	छोटे वृक्ष	Nyctanthes arbor- tristis	पारिजातक
49	छोटे वृक्ष	Phoenix sylvestris	शिंदी
50	वृक्ष	Pongamia pinnata	करंज
51	वृक्ष	Prosopis cineraria	शमी
52	वृक्ष	Pterocarpus marsupium	बिजा
53	छोटे वृक्ष	Pterocarpus santalinus	रक्तचंदन
54	छोटे वृक्ष	Salix tetrasperma	वाळूंज
55	झुडूप	Salvadora persica	पीलू
56	पसरट	Sapindus laurifolius	रिठा
57	पसरट	Schleichera oleosa	कुसुंब
58	छोटे वृक्ष	Semecarpus anacardium	बिब्बा
59	पसरट	Soymida febrifuga	रोहन, रोहिला
60	छोटे वृक्ष	Sterculia urens	करू
61	वृक्ष	Stereospermum chelonoides	पाटल
62	वृक्ष	Syzygium cumini	जांभूळ
63	पसरट	Tamarindus indica	चिंच
64	वृक्ष	Tectona grandis	साग
65	वृक्ष	Terminalia arjuna	अर्जुन
66	पसरट	Terminalia bellirica	बेहेडा
67	पसरट	Terminalia tomentosa	ऐन
68	झुडूप	Trema orientalis	खरळ
69	छोटे वृक्ष	Wrightia tinctoria	काळा कुडा
70	छोटे वृक्ष	Ziziphus mauritiana	बोर
71	झुडूप	Capparis grandis	पाचुंदा
72	झुडूप	Carissa congesta	करवंद
73	झुडूप	Cassia auriculata	तरवड
74	झुडूप	Clerodendrum serratum	भारंगी
75	झुडूप	flueggea microcarpa	पांढरफळी
76	झुडूप	Helicteres isora	मुरूडशेंग
77	छोटे वृक्ष	Murraya koenigii	कढीपत्ता
78	झुडूप	Plumbago zeylanica	चित्रक
79	झुडूप	Vitex negundo	निर्गुडी
80	झुडूप	Woodfordia fructicosa	धायटी
81	वेल	Abrus precatorius	गुंज
82	वेल	Argyreia nervosa	समुद्रशोक
83	वेल	Asparagus racemosus	शतावरी
84	वेल	Caesalpinia bonducella	सागरगोटा
85	झुडूप	Combretum albidum	पिळूकी
86	झुडूप	Cryptolepis dubia	कावळी, सुपर्णिका
87	झुडूप	Gymnema sylvestre	मधुनाशिनी, बेडकी
88	वेल	Hemidesmus indicus var. Indicus	अनंतमुळ
89	बांबू	Bambusa arundinacea	कळक बांबू
90	बांबू	Dendrocalamus strictus	मेस बांबू
91	पसरट	Alstonia scholaris	सप्तपर्णी
92	पसरट	Anthocephalus cadamba, Anthocephalus indicus	कदंब
93	पसरट	Ficus benghalensis	वड
94	पसरट	Ficus religiosa	पिंपळ
95	पसरट	milingtonia hortensis	गगनमोगरा
96	झुडूप	Jasminum sambac	मोगरा
97	झुडूप	Nerium oleander	कण्हेर
98	झुडूप	Calotropis Gigantea	रुई
99	छोटे वृक्ष	Sesbania grandiflora	हादगा
100	छोटे वृक्ष	Commiphora wightii	गुग्गुळ
101	झुडूप	Justicia adhatoda	अडुळसा
102	झुडूप	Lawsonia inermis	मेंदी
103	छोटे वृक्ष	Balanites roxburghii	हिंगणबेट
104	झुडूप	thevatia	बिट्टी
105	झुडूप	Tabernaemontana divaricata	तगर
106	छोटे वृक्ष	Artabotrys hexapetalus	हिरवा चाफा
107	छोटे वृक्ष	Michelia champaka	सोनचाफा
108	छोटे वृक्ष	Mimusops elengi	बकुळ
109	छोटे वृक्ष	Ficus carica	अंजीर
110	छोटे वृक्ष	Annona squamosa	सीताफळ
111	छोटे वृक्ष	Psidium guajava	पेरू
112	छोटे वृक्ष	Punica granatum	डाळिंब
113	छोटे वृक्ष	Putranjiva roxburghii	पुत्रवंती
114	छोटे वृक्ष	Saraca indica, Saraca asoca	सीताअशोक
115	छोटे वृक्ष	Thespesia populnea	पारस पिंपळ
116	छोटे वृक्ष	Moringa oleifera	शेवगा
117	वृक्ष	Cassia fistula	अमलताश
118	वृक्ष	Lagerstroemia Indica	तामण
119	वृक्ष	Albizia procera	पांढरा शिरीष
120	पसरट	Adansonia digitata	गोरख चिंच
121	पसरट	Bombax ceiba	काटेसावर
122	छोटे वृक्ष	Garcinia indica	कोकम
123	वृक्ष	Millingtonia hortensis	गगनमोगरा
124	छोटे वृक्ष	Manilkara zapota	चिकू
125	वृक्ष	Artocarpus heterophyllus	फणस
126	पसरट	Sterculia foetida	भारतीय बदाम
127	छोटे वृक्ष	Citrus limetta	मोसंबी
128	पसरट	Terminalia chebula	हिरडा
129	वृक्ष	Bauhinia racemosa	हिरवा आपटा
130	छोटे वृक्ष	Myristica fragrans	जायफळ
131	छोटे वृक्ष	Garcinia Indica	आमसूल
132	वृक्ष	Citrus × sinensis	संत्री
133	वृक्ष	Annona reticulata	रामफळ
134	वृक्ष	Annona atemoya	हनुमानफळ
135	वेल	Jasminum officinale	जाई
136	वेल	Jasminum auriculatum	जुई
137	वेल		सायली
139	झुडूप		सोनकेळ
140	वेल	Acacia concinna	शिकेकाई
141	वेल	Piper betle	पानवेल
142	वेल	Piper nigrum	मिरी
143	झुडूप	Pandanus amaryllifolius	केकताड
144	झुडूप	lantana camara	घाणेरी
145	पसरट	Haldina cordifolia	हळदु
146	झुडूप	Agave americana	घायपात
147	झुडूप	Cestrum diurnum	कुंती / कामिनी
148	झुडूप		आंबटी
149	छोटे वृक्ष	Tabebuia rosea	वसंत राणी
150	झुडूप		शेम्बडी
151	झुडूप	Ocimum sanctum	तुळस

परिशिष्ट ३ - आमच्या वनाची वाढ