बिनाखर्चाचे खेळ

मी लहान असताना, म्हणजे माझ्या दुसरीपर्यंत, फुलंब्रीला राहत होतो. माझे पट्टमित्र म्हणजे स्वाती पुराणिक आणि प्रदीप निंबाळकर. मी आणि स्वाती, भराडकरांच्या वाड्यात राहायचो. प्रदीपचा वेगळा वाडा होता. आमची कुटुंबमैत्री असलेलं आणखी एक कुटुंब म्हणजे गोलटगावकर. प्रदीपच्या वाड्याच्या समोरून उजवीकडे वळालो की फर्लांगभर अंतरावर ते राहायचे. त्यांची मुलं केदार आणि योगिता. केदार माझ्यापेक्षा मोठा आणि योगिता छोटी. आमचा खेळ काय तर भराडकर वाड्यावरून निघायचं. मध्येच एखादी काडी शोधायची. प्रदीपला हाक मारायची. तिथून ते गोलटगावकरांच्या घरापर्यंत जेवढं म्हणून गाजरगवत दिसेल ते झोडपून काढायचं. एकूण अंतर फार तर १० मिनिटं. पण आम्ही किमान अर्धा पाऊण तास बाजीप्रभू आणि तानाजी आणि मुरारबाजी आणि काय काय होऊन गनिमांना झोडपत गोलटगावकरांच्या घरी पोहोचायचो.

केदार आणि प्रदीप, मी आणि स्वातीपेक्षा शूर होते. ते भिंगोटे पकडायचे. त्याला हलका दोरा बांधायचे. मग भिंगोटे सोडून, दोऱ्याचं दुसरं टोक पकडून त्या भिंगोट्यामागे पाळायचे. मी आणि स्वाती त्या दोघांच्या मागे.

कधीतरी दोन तीन कुटुंबांची एकत्र सहल  म्हैसमाळला जायची. तिथे आम्ही सगळे पोरं कधी करवंदाच्या जाळीत करवंद शोधायचो, कधी वाहता ओढा असेल तर त्या पाण्याच्या गिरक्या बघत बसायचो. देवीच्या मंदिराच्या मागे आंब्याचं मोठं झाड होतं, त्यावर चढायचो. मंदिरापासून ते वरच्या गेस्टहाऊस पर्यंत पळत जायचो आणि परत यायचो. यात स्पर्धा नसायची, उगाच पळत जायचं आणि यायचं. आमचा दिवस दिवस हे खेळ खेळण्यात जायचा.

उन्हाळ्यात २ चिंचोके घ्यायचे, ते उभे फोडायचे. मग एक पाट घ्यायचा. उलटा करून त्यावर खडूने चंफुलचे चौकोन करायचे. मग चार आकारांचे दगड किंवा काहीही घ्यायचं आणि खेळ सुरू. आख्खी दुपार या चंफुलमध्ये सहज जायची. तेवढ्या वेळात कधी पापडाच्या लाट्या तयार व्हायच्या, कधी लोणच्याचा खार तर कधी कुरडायांचा चीक व्हायचा. मग तोच खाऊ आम्हाला मिळायचा.

नंतर आम्ही संभाजीनगरला राहायला आलो. तिथे सिडकोत एन ९ - एल ५१ मध्ये राहत होतो. ५१ क्रमांकाचं घर रांगेत पाहिलं. याच्या पलीकडे एक झरा होता. तेव्हा पावसाळ्यात वाहायचा. त्यात डिंभक, लहान मासे सुळूसुळू पोहायचे. आम्ही ओंजळीत माश्यांसह पाणी घ्यायचो आणि परत सोडून द्यायचो. कधीतरी चतुरांचा मोठा थवा यायचा. त्याच्याकडे बघत बसायचो. पाण्यावर तरंगणारे कीटक असतात. ते या झऱ्याच्या डोहात (घरापासून थोडं पुढे, बळीराम पाटील शाळेकडे जाताना हा डोह होता) असायचे. त्यांच्या हालचाली, त्यामुळे पाण्यावर उठणारे तरंग आम्ही बघत असू. ते कसे तरंगतात याचं फार फार अप्रूप वाटे. 

हे आणि असे कितीतरी बिनाखर्चाचे खेळ आम्ही खेळत असू. आज याची आठवण झाली कारण मी आणि अमोहा घरातून खाली सोसायटीत गेलो. साधारण १०-१५ मिनिटं शोधल्यावर आम्हाला २-३ छान पीसं सापडले. त्यातलं एक खेळायला उत्तम होतं. ते घेऊन पुढे एक तास आम्ही खेळत होतो. मज्जा आली👨‍👧

कर्ण

हॅरी - आपण आत्ता कुठे आहोत?

प्रोफ. डम्बलडोर - तुला काय वाटतंय?

हॅरी - मला वाटतंय की आपण किंग्स क्रॉस स्टेशनवर आहोत. फक्त इथे गर्दी नाहीये, स्वच्छता जास्त आहे...

प्रोफ. डम्बलडोर - अच्छा...

हॅरी - आता मला परत जावे लागेल ना?

प्रोफ. डम्बलडोर - ते तुझ्या निवडीवर अवलंबून आहे.

हॅरी - म्हणजे मला ठरवता येईल?

प्रोफ. डम्बलडोर - मी तुला खूप आधी सांगितलं होतं की तू किंवा कुणीही जे काही आहात ते निवडीवर अवलंबून आहे. कुणाचीही निवड ही क्षमतेहून अधिक महत्वाची असते. यासाठी तुला एक गोष्ट सांगतो.

तुला महाभारत माहित आहे. तुझ्या अभ्यासक्रमात होतं... त्यात एक पात्र होतं - कर्ण! तो कुंतीचा पुत्र होता. विवाहाच्या आधी झालेला होता. त्यामुळे कुंतीने त्याला त्यागले होते. त्याला वाढवले एका सारथी कुटुंबाने. राधेने त्याचा स्वतःचा मुलगा असल्याप्रमाणे सांभाळ केला. त्याची दुर्योधनाशी मैत्री झाली. जेव्हा तू, रॉन आणि हर्मायनी यांच्यातील कुणी चूक करत असेल तर अन्य दोघे, किमान एकजण ते थांबवण्याचा प्रयत्न करायचा, बरोबर ना? यालाच निवड म्हणतात. मैत्री अशीच असली पाहिजे. पण कर्णाने कधीही दुर्योधनाला वाईट वागण्यापासून थांबवले नाही. दुर्योधनाने जेव्हा भीमाला विष दिले, तेव्हा तर कर्ण आणि अर्जुन यांच्यातील तीव्र स्पर्धा सुरू व्हायची होती. भीमावर केलेल्या विषप्रयोगाला त्याने थांबवले नाही. पांडवांना जाळून मारावे म्हणून लाक्षागृहात पाठवले, चुकीच्या पद्धतीने द्यूत खेळले, द्रौपदीची विटंबना केली, विराट राजाच्या लहानश्या राज्यावर आक्रमण केलं, पांडवांकडून पाच गावांचा प्रस्ताव कृष्णाने आणला तोही नाकारला. युद्धात अभिमन्यूला अनेकांनी मारलं. तो निःशस्त्र झाला होता तरीही कर्णाने युद्ध थांबवण्याचा प्रयत्न केला नाही. तोच कर्ण, जेव्हा अर्जुन त्याला निःशस्त्र असताना मारत होता तेव्हा नियमांची ग्वाही देत होता. जेव्हा मैत्री करता तेव्हा ती निभावता आली पाहिजे. निभावणे म्हणजे प्रत्येक बाबतीत सोबत असणे नव्हे, तर मित्राला योग्य मार्गावर ठेवणे म्हणजे मैत्री. हीच ती निवड.

हॅरी - बरोबर. पण किमान तो मैत्री निभावताना दुर्योधनाच्या सोबत तर राहिला ना?

प्रोफ. डम्बलडोर - नाही ना... त्याचा अहंकार मैत्रीच्या वर होता... जेव्हा रॉन जखमी होता तेव्हा त्याला तू आणि हर्मायनी सगळे निर्णय घेत आहात आणि त्याला साईडलाईन केलं जातंय असं वाटलं. त्याचा अहंकार, मैत्री आणि प्रेम दुखावलं गेलं. तो निघून गेला. पण लवकरच त्याच्या लक्षात आलं की हीच वेळ आहे. तेव्हा तुमचा काहीही पत्ता नसताना रानोमाळ तो तुम्हाला शोधत फिरला आणि जेव्हा ते लॉकेट फोडायचे होते तेव्हा तो तुझ्यासोबत होता. पण कर्णाने काय केलं... दुर्योधनाच्या आयुष्यातील सर्वात मोठी लढाई तो पहिले १० दिवस लढलाच नाही. कारण त्याला भीष्म म्हणाले की तू अर्धरथी आहेस. हा त्याला अपमान वाटला. त्यामुळे जोवर भीष्म सेनापती आहेत तोवर त्याने लढाईत भागच घेतला नाही.

हॅरी - पण त्याच्यावर लहानपणापासून अन्याय झाला. त्याला आयुष्याच्या सर्वात मोठ्या लढाईच्या वेळी वाटणारच ना, की त्याला महारथी म्हणावे...

प्रोफ. डम्बलडोर - अन्याय कुणावर झाले नाहीत... माझं आयुष्य तुला आता बरंच कळालं आहे. मी, माझा भाऊ, बहीण, आई... कितीतरी कठीण गोष्टी होत्या. त्या सर्व मागे ठेऊन योग्य मार्ग निवडता आला पाहिजे. नियतीने तुझ्यावरही किती अन्याय केलाय. तू वर्षाचा होतास तेव्हा आईबाप गेले. मावशीने सांभाळ केला, तोही नाईलाजाने. शाळेत तुला काही चांगले, प्रेम करणारे शिक्षक भेटले तर काही सदैव भीती घालणारे, तुझा अत्यंत द्वेष करणारे भेटले. मित्र भेटले, सोबतच वैरीही भेटले. माझ्यासारखा तुला निव्वळ एक शस्त्र म्हणून तयार करणारा हेडमास्तर भेटला... हे होऊनही तू आज माझ्याशी अत्यंत प्रेमाने, आदराने बोलत आहेस. ज्याने तुझ्याशी सदैव वैर पत्करलं, जो माझ्या मृत्यूला एका अर्थाने कारणीभूत झाला, त्या ड्रेकोला तू काही तासांपूर्वी मृत्यूच्या सापळ्यातून बाहेर काढलंस... या सगळ्या तुझ्या निवडी होत्या आणि त्यातूनच तुझं चारित्र्य दिसून येतं. कर्णाला तर उदाहरण म्हणून कृष्ण होता. त्याच्यावरही नियतीने कितीतरी प्रकारे अन्याय केला आणि तरीही तो न्यायाच्या, नीतीच्या बाजूने ठाम उभा राहिला. त्यामुळे हॅरी, हे कायम लक्षात ठेव की एखाद्या व्यक्तीची क्षमता तिचं चारित्र्य ठरवत नाही तर त्या व्यक्तीची निवड तिचं चारित्र्य ठरवते. त्यामुळे तुला निवड करायची आहे. तू आता काय करणार?

हॅरी - मला ठरवावे लागेल...?

प्रोफ. डम्बलडोर - हो

हॅरी - माझ्यापुढे पर्याय काय आहेत?

प्रोफ. डम्बलडोर - तू आत्ताच म्हणाला होतास ना की आपण किंग्स क्रॉस स्टेशनवर आहोत. त्यामुळे परत जाण्याचं ठरवलंस तर परत जाऊ शकशील, किंवा तू जर ठरवलं इथे थांबायचं तर असं समज की एक ट्रेन येईल आणि तुला घेऊन जाईल

हॅरी - कुठे?

प्रोफ. डम्बलडोर - पुढे...

मेकेलीन - पूर व्यवस्थापन

आमच्या मेकेलीनची दैलं (Dijle) नदी बेल्जियमच्या वालोनिया या डोंगराळ प्रांतात उगम पावते. तिथून थोडं पुढे आलं की वालोनिया आणि फ्लॅण्डर्सची सीमा होते आणि मग सपाट फ्लॅण्डर्समध्ये सावकाश वाहते. अनेक लहान मोठ्या गावातून, बाहेरून वळणं घेत घेत ल्यूवन या विद्यापीठाच्या गावाबाहेरून मेकेलीनमध्ये येते. एवढ्या सगळ्या प्रवासात सर्वात मोठं गाव मेकेलीन. सगळी मिळून नदी ८०-९० किलोमीटर. बेल्जियम मध्ये सगळ्याच नद्यांच्या काठांना उंच करून दोन्ही तीरांवर सायकल रस्ता केलेला असतो. तसा तो दैलंला पण आहे. साधारण २० मीटर खोल पात्र, दोन्ही सायकल ट्रॅकमध्ये ४०-५० मीटर अंतर, म्हणजे पात्राची जास्तीत जास्त रुंदी ५० मीटर. अशी छोटीशीच नदी. तरीही दोन्ही किनाऱ्यांवर उत्तम शेती, पशुपालन असलेली. नदी छोटी असली, तरी पाणलोट क्षेत्र डोंगरात आहे. पुढेही लहान मोठे ओहोळ या नदीला भेटतात. शिवाय बेल्जियम मध्ये एकदा पाऊस सुरू झाला की पडsssत राहतो. त्यामुळे नदीला पूर येणं फार काही विशेष नाही. पात्राची रुंदी जास्त नसल्यानेही नदीचा वेग जास्त पाऊस झाल्यास बराच वाढतो आणि सखल भागात पूर येतो. मेकेलीन हे गाव या नदीच्या किनाऱ्यावर दुतर्फा आहे.

मेकेलीनमध्ये मोठं बांधकाम आधीही झालेलं होतं. सन १२०० ते १५२० मध्ये संत रॉम्बाऊट्स कॅथेड्रल (आम्ही याला रामभाऊ म्हणतो) बांधलं गेलं. (राजाला याच्या पायऱ्यांवरून चंद्रावर जायचं होतं. पण चंद्र हळूहळू जास्त वर गेला आणि मग बांधकाम थांबवलं). नंतर २०० वर्षांनी ल्यूवन कालवा बांधला (याबद्दल पुढे लिहितो) त्यामुळे छोटासा बायपास बांधणं फार काही अवघड नव्हतं. मेकेलीनच्या थोडं आधी नदीला एका वळणावर बायपास दिला. दोन्हीकडे बंधारे घातले. बायपास चांगला खोल ठेवला. तेव्हाच्या मेकेलीनला चहूबाजूंनी भिंत होती आणि त्यापलीकडे खंदक. याच खंदकाचा उपयोग करून हा बायपास बांधला आणि जिथून अँटवर्प शहरासाठीचा जलमार्ग सुरू होतो तिथे पुन्हा मूळ नदीला जोडला. हे सगळं पूर्ण केलं १८९३ ते १९०४च्या दरम्यान. आधीपासून खंदक असल्याने कदाचित सोपं गेलं असेल. पण खंदक अधिक खोल करताना यात लोहयुगीन वस्तू आणि लाकडी होड्या सापडल्या. त्या अर्थातच जतन करून ठेवल्या आहेत. आता या भिंतीच्या आणि बायपासच्या मध्ये मेकेलीनचा रिंग रोड आहे. त्यामुळे पंधराव्या शतकापासून असलेले नकाशे आणि आत्ता गुगलमॅप वरील नकाशा यात फार फरक जाणवत नाही. हा बायपास झाल्यापासून गेल्या शंभर सव्वाशे वर्षात नदीने कधीच मेकेलीनला वाहून नेलं नाही.

पण निव्वळ बायपासने पूर थांबत नसतात. पाण्याला जशी वाहून जाण्यासाठी जागा हवी, तशी गती कमी करण्यासाठी पण जागा लागते. जर नदीचा जोर प्रचंड वाढला तर मूळ नदी आणि बायपास नदी या दोन्हीवरील बंधारे नदी सहज तोडू शकते. यासाठी इथे पाणथळ आहेत. ते आधीपासून आहेत, की नंतर तयार केले याची माहिती मिळाली नाही. त्यातील एक आहे मेकेलीन शहराच्या आधी, बायपासच्या थोडासा आधी. याचं नाव मेकल्स ब्रूक. इथे दोन तळी आहेत आणि मोठ्या भागात चर आहेत. नदीचे पाणी जास्त झाले तर नदी आणि हे पाणथळ यातील दरवाजे उघडून पाण्याला पसरायला जागा दिली जाते. पाणी पसरलं की वेग कमी होणारच. या दोन तळ्यांपैकी एकाचा पूर्ण कमर्शियल उपयोग करून दि नेकर नावाचे स्पोर्ट्स सेंटर तयार केले आहे. मात्र दुसरे तळे आणि पाणथळ यात माणसांना मज्जाव आहे. थोडेफार रस्ते आहेत, पण केवळ चालत जाता येईल असेच. तेही अत्यंत आतपर्यंत नाहीत. त्यामुळे इथे माणूस नावाच्या प्राण्याचा वावर अत्यंत मर्यादित असतो. अर्थातच अन्य प्राणी-पक्षी सुखाने नांदतात.

असंच दुसरं पाणथळ आहे जिथं झिनं आणि दैलंचा संगम होतो त्याच्या अलीकडे. ही झिनं नदी वालोनिया प्रांतात नास्त नावाच्या गावाजवळ उगम पावते आणि सुमारे १०० किमी प्रवास करून दैलंमध्ये विलीन होते. इथे नदीच्या एका बाजूला तळं आहे आणि दुसऱ्या बाजूला पाणथळ. तळं नदीला जोडलेलं नाहीये. पाणथळ मात्र ५-६ दरवाजांना जोडलेलं आहे. या पाणथळात तर माणसांना पूर्ण मज्जाव आहे. रस्ताच दिलेला नाही. जायचं असेलच तर चिखलात जावे लागेल अशी पूर्ण व्यवस्था आहे. त्यामुळे आत राजहंस, बदकांचे अनेक प्रकार, पाणकोंबड्या, पाणकावळे आणि कितीतरी पक्षी, मासे, बेडकं... खूप असतात. हिवाळ्यात प्रवासी पक्षीही बरेच येतात. याच संगमावरून ल्यूवन कालवा सुरू होतो. इथे पाणथळ असल्यामुळे पाणी कालव्यात वाढत नाही, आणि वाहूनही जात नाही. अतिरिक्त पाणी साठते, गरज असेल तेव्हा तेच नदीत सोडता येते.

आता आमचं जे #पाण्याकाठचंघर होतं, त्या पाण्याबद्दल. दैलं आणि झिनं यांच्या संगमावरून ल्यूवनकडे जाणारा कालवा केला आहे. १७५२ मध्ये हा कालवा पूर्ण केला गेला (१७६०-६१ मध्ये मराठ्यांना यमुना वेळेत ओलांडता आली नव्हती, त्याच्या आधी ८-९ वर्षे हा कालवा तयार झाला...). ५० मीटर्स रुंद आणि भरपूर खोल असलेल्या या कालव्याने अँटवर्प - ल्यूवन - ब्रुसेल्स हा जलमार्ग तयार करून दिला आहे. हा जलमार्ग अजूनही सुरू आहे. २०-३० कंटेनर्स असलेली जहाजं इथून सहज ये-जा करतात. दिवसाला ७-८ जहाजं जात येत असतात. विशेष म्हणजे हा चढ असलेला मार्ग आहे. त्यामुळे थोड्या थोड्या अंतरावर लाकडी दरवाजे आहेत (अजूनही लाकडीच आहेत). हे दरवाजे दुहेरी आहेत. म्हणजे एक दरवाजा, नंतर १०० मीटर्स जागा आणि पुन्हा दुसरा दरवाजा. जेव्हा जहाज येते तेव्हा एक दरवाजा उघडून जहाज दोन्ही दारांच्या मध्ये घेतात मग मागचं दार बंद करतात. पुढचं दार उघडलं की पाणी जहाजाला वर उचलतं. एका पातळीवर आलं कि जहाज बाहेर जातं आणि दार पुन्हा बंद. परतताना याच्या उलट. दर तीन महिन्यांनी पाणबुडे येऊन तळ तपासतात. मग यातून कधी मोडकी सायकल, मोडकी खुर्ची नाहीतर झाडाची तुटलेली फांदी असं कायकाय बाहेर येतं. मात्र ही शोधमोहीम कितीही थंडी असली किंवा कितीही ऊन असलं तरी सुरू असते. त्यामुळे हा मार्ग अजूनही सुरू आहे.

मागच्या शतकाच्या अखेरीस नदी, कालवा यात मासे जवळपास नव्हतेच. पाणी खूप घाण झालं होतं. नंतर मेकेलीनच्या नगरपालिकेने आणि राजाने पैसे खर्च करून एका कंपनीला कॉन्ट्रॅक्ट दिलं. पुढील ४ वर्षात नदी आणि कालवा यांच्यात पुन्हा जीव आला. मासे आले, शेवाळ आलं, त्यामागे बदक, पाणकोंबड्या, बगळे, प्रवासी पक्षी असे सगळे आले. पाण्याचा वास गेला. आमचा घरमालक या कंपनीत कामाला होता. त्याची मुलाखत घेण्याचं या कोविडमुळे जमलं नाही ते नाहीच... कधी तीही माहिती मिळाली तर नक्की सांगेन!

दुहेरी दरवाजा 

बायपास 

बायपास आणि मेकेलीन 

दैलं  

ल्यूवन कालवा 

मेकल्स ब्रुक 

मेकल्स ब्रुक पाणथळ 

कालव्याजवळचे पाणथळ 

पशुधन 

दैलं, झिनं आणि कालवा 

शुद्ध वाण (?)

 एकदा एका वयस्क व्यक्तीशी गप्पा सुरू होत्या. आंतरजातीय विवाह आणि वर्णसंकर. त्यातून येणारी नवी पिढी... वगैरे वगैरे... हे बोलताना काका म्हणाले की, अरे तुम्ही लोक गायी, घोडे, कुत्रे यांच्या जाती बघता. त्या बघताना शुद्ध वाण ठेवण्याचा प्रयत्न करता. जेवढे अधिक शुद्ध वाण तेवढा जास्त भाव देऊन तो प्राणी विकत घेता. त्याच तुम्हाला जातीत लग्न करून शुद्ध वाण ही संकल्पना पटत कशी नाही...

काय परफेक्ट आर्ग्युमेण्ट वाटतं नाही...

आता पुढची गम्मत वाचा...

माणूस जेव्हा पृथ्वीवर तयार झाला तेव्हा माणसाचे सात वाण होते. Homo habilis (“handy” man), Homo erectus (“upright man”), Homo neanderthalensis (the Neanderthal), The Denisovans, Homo floresiensis (the “hobbit”), Homo naledi (“star man”) आणि Homo sapiens (“wise man”, or “modern humans”). यातील शेवटचं वाण म्हणजे होमो सेपियन्स, म्हणजे आपण उरलेले माणसं.

आपण होमो सेपियन्सने बाकीच्या सहा जाती - वाण (बहुदा) मारून टाकल्या आणि केवळ आपण एकच वाण (बेणं) पृथ्वीवर शिल्लक राहिलो.

जर कदाचित आपल्यासह हे सहा वाण पृथ्वीवर असले असते तर वरच्या काकांचे म्हणणे खरे ठरले असते. क्रॉस ब्रीड / वर्णसंकर नको रे बाबा. सेपियन्सनी फक्त सेपियन्स सोबतच लग्न वगैरे करावे. त्यांनी होमो इरेक्टस बरोबर संबंध ठेऊन त्यापासून अशुद्ध वाण तयार करू नये. आता एकच वाण शिल्लक असल्याने असला काही प्रकारच अस्तिवात असू शकत नाही ना!

युवान हरारी काकांचा विजय असो!