Resilience

 Resilience हा शब्द आपण बऱ्याचदा ऐकतो. Flexibility, Plasticity, Elasticity असे त्याचे बरेच अर्थ सांगितले जातात. मराठीत लवचिकता वगैरे याचे अर्थ होतात. पण या पर्यायी शब्दांतून Resilience चा नेमका अर्थ लागत नाही. मला या शब्दाची लागलेली व्याख्या म्हणजे "एखाद्याची कितीही प्रतिकूल परिस्थितीतून पुन्हा सामान्य होण्याची जी असामान्य क्षमता असते" तिला Resilience म्हणतात.

डेव्हिड ऍटनबरो आजोबांच्या एका डॉक्युमेंट्रीमध्ये हा शब्द आला.. आणि साक्षात्कारासारखा कळाला, त्याची ही गोष्ट!

२६ एप्रिल १९८६ ला चेर्नोबिल येथे जगातील सर्वात विनाशकारी अणुऊर्जा अपघात झाला. चेर्नोबिल अणुऊर्जा विद्युत केंद्राच्या ४ क्रमांकाच्या अणुभट्टीमधील एका चाचणीदरम्यान भयानक स्फोट झाला आणि अण्विक गळती सुरू झाली. आजूबाजूच्या मोठ्या भागामध्ये हे प्रदूषण पसरलं. ही गळती थांबवण्याच्या व त्यामुळे लागलेली आग विझवण्याच्या प्रयत्नांमध्ये ५६ कर्मचारी व कामगारांचा मृत्यू झाला. याशिवाय किरणोत्सर्गाच्या संसर्गातून झालेल्या कर्करोगामुळे चार हजारहून अधिक लोक मृत्यूमुखी पडले असावेत.

यानंतर हा पूर्ण परिसर कायमचा प्रदुषित घोषित केला गेला. एकूण साडेतीन लाख नागरिकांचे स्थलांतर केलं गेलं. या सगळ्या घटनेमुळे सुमारे ६८ अब्ज डॉलरचा खर्च झाला. या दुर्घटनेनंतर काही तासांतच तिथून आणि आजूबाजूच्या परिसरातून कर्मचारी, नागरिक यांना सुरक्षित जागेवर हलवलं. स्फोट आणि त्यानंतरचे प्रदूषण मोठ्या प्रमाणात रशिया, युक्रेन आणि बेलारूस या देशांमध्ये पसरले. त्याहून कमी प्रमाणात प्रदूषण हे अन्य १० देशांमध्येही पसरले. एकूण १ लाख ९१ हजार वर्ग किलोमीटर्स एवढ्या भागात हे प्रदूषण पसरलं. यातील १० हजार वर्ग किलोमीटर्स एवढा भाग हा मानवी वस्तीसाठी अयोग्य ठरवला गेला. पुढील चार वर्षात या भागात जे प्राणी जन्मले त्यांच्यात जन्मतःच अनेक व्यंगे होती आणि ते लगेच मृत्यू पावले. या सर्व घटनेमुळे या मोठ्या भागातून माणूस नावाचा प्राणी दूर गेला आणि मग निसर्गाने आपलं काम सुरू केलं... Resilience!!!

या प्रदूषित जागेपैकी १० वर्ग किलोमीटर्स जागा पूर्ण जळाली होती. तेथील मोठमोठाले वृक्ष जळून सर्व भागातील जंगल संपलं होतं. त्यामुळे या जागेला रेड फॉरेस्ट असं नाव पडलं. पहिल्या २-४ वर्षांनंतर या भागातील जैवविविधता कित्येक पटींनी वाढली. १९८६ नंतर पहिल्यांदा १९९६ मध्ये BBCने इथे एक डॉक्युमेंट्री (Inside Chernobyl's Sarcophagus) तयार केली. त्यात अणुभट्टीतून लहान मोठे पक्षी आत बाहेर जाताना दिसले. तरीही हा भाग मानवी वस्तीसाठी योग्य नव्हताच. त्यामुळे माणूस या भागापासून दूरच राहिला आणि निसर्गने आपलं काम सोडलं नाही.

२०१६ला म्हणजे या अपघातानंतर ३० वर्षांनी मरीना शक्विरिया नावाची अभ्यासक आपल्या टीमसह या भागात गेली. तिथे निसर्गाने केलेल्या किमयेने आश्चर्यचकित झाली. इतक्या भयंकर अपघाताचे ठिकाण हे कित्येक वन्यजीवांच्या हक्काचे आश्रयस्थान बनले होते. हरणं, अस्वलं, बीव्हर, रानडुक्कर, लांडगे, कोल्हे, घोडे, गाढवं... असे कित्येक प्राणी तिथे आहेत. तिथे त्यांची पूर्ण परिसंस्था निर्माण झाली आहे. त्यात मानवाचा कोणताही हस्तक्षेप नसल्याने ती बहरत गेली. या भागात कॅमेरा ट्रॅप्स बसवले आहेत. त्यात दिसणारी या सर्व प्राण्यांची संख्या वन्यजीव अभ्यासकांना अक्षरशः थक्क करून सोडते. येथील किरणोत्सारी पाण्यात हंस सहज विहार करत असलेले दिसतात. येथील किरणोत्सर्गाचा वन्यजीवांच्या संख्येवर कोणताही विपरीत परिणाम झाला नाही. उलट माणूस नसण्याचा मात्र अत्यंत अनुकूल परिणाम झाला आहे. Przewalski नावाची घोड्यांची एक लुप्त होत चाललेली प्रजाती आहे. या भागात ही प्रजाती व्यवस्थित वाढत आहे. अन्य कुठेही न दिसणारी यांची उपप्रजाती केवळ याच भागात बघायला मिळते. अशीच एक बीव्हरचीही प्रजाती इथे आनंदाने बहरत आहे. येथील बीव्हरचे महत्व हे आफ्रिकेतील हत्तींच्याएवढेच आहे. येथील प्राण्याच्या आणि वनस्पतींच्या सहचर्याने जमीनही बदलत आहे. मोठमोठाली झाडं जेव्हा पडतात तेव्हा त्यांचं होणारं विघटन हे जमिनीला अधिक सुपीक करत आहे. अभ्यासकांच्या मते १०० वर्षांपूर्वी येथील जल-जमीन-जंगल जसं होतं, तसंच ते काही वर्षात पुन्हा होईल. युक्रेन आणि बेलारुसमधील १६०० वर्ग किलोमीटर्स परिसर हा आता अभयारण्य बनला आहे. गम्मत म्हणजे युरोपातील ते सर्वात मोठे अभयारण्य आहे.

हेच ते Resilient असणं... "कितीही प्रतिकूल परिस्थितीतून पुन्हा सामान्य होण्याची जी असामान्य क्षमता"

हे सर्व बघता मानवी वावर हा आण्विक प्रदूषण / किरणोत्सर्जन यापेक्षा निसर्गाला अधिक घातक आहे. कधीतरी माणूसही यातून शिकेल, नाहीच शिकला तर निसर्ग समर्थ आहे. तो नक्कीच धडा शिकवेल. एखादा मोठा धक्का बसण्याआधी माणसाने जागं होऊन निसर्गात लुडबूड कमी करावी, हेच यातून शिकावे...

संदर्भ:

https://en.wikipedia.org/wiki/Chernobyl_disaster

https://www.nationalgeographic.com/.../060418-chernobyl...

https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Forest

Few other documentaries